Από τον Δρ. Κωνσταντίνο Χ. Μακρή*
(Το παρόν κείμενο έχει δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα philenews.com)
Για τον περιορισμό της πανδημίας COVID-19 εφαρμόζονται μη φαρμακολογικές παρεμβάσεις, όπως η χρήση της μάσκας, το πλύσιμο των χεριών και η φυσική αποστασιοποίηση. Οι παρεμβάσεις έχουν ιδιαίτερη σημασία για την προστασία των πιο ευάλωτων ομάδων. Από την άλλη, οι πιθανές επιπτώσεις των μέτρων της πανδημίας στην οικονομία, στο επίπεδο εκπαίδευσης και μόρφωσης των παιδιών και γενικότερα στο ευ ζην προκαλούν ανησυχία. Είναι ώρα να ανοίξουμε ένα δίαυλο επικοινωνίας με τους εμπλεκόμενους φορείς και τους πολίτες για το «πώς αποφασίζουμε ποια παρεμβατικά μέτρα θα εφαρμόσουμε ως κοινωνία αλλά και ατομικά και πώς θα γίνει αυτό».
- Πώς αποφασίζουμε ως κοινωνία πολιτών;
Γενικά, οι παρεμβάσεις αποσκοπούν στη μείωση του κινδύνου και επιπτώσεων νοσηρότητας ή θνησιμότητας που συνδέονται είτε με έναν ιό ή με συγκεκριμένες ανθυγιεινές συμπεριφορές. Αποτελεί πάγια πρακτική στον τομέα της δημόσιας υγείας η συστηματική αξιολόγηση κάθε παρεμβατικού μέτρου πριν την ευρεία εφαρμογή του στην κοινότητα για να πετυχαίνεται έτσι η βέλτιστη αποτελεσματικότητά του και κοινωνικό όφελος. Ο ΠΟΥ συστηματικά εφαρμόζει τέτοια προγράμματα αξιολόγησης μέτρων, π.χ. το WHO-CHOICE, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα χαρακτηριστικά της νόσου, το σύστημα υγείας της χώρας και τα οικονομικά δεδομένα.
Λόγω του επείγοντος της πανδημίας (μέχρι σήμερα), εφαρμόστηκαν παρεμβατικά μέτρα χωρίς την αξιολόγησή τους. Η προηγούμενη εμπειρία της κοινωνίας μας σε παρεμβατικά μέτρα αφορά κυρίως μη μεταδοτικούς παράγοντες υγείας, όπως ο αντικαπνιστικός νόμος, οι καμπάνιες για μείωση ανθυγιεινής διατροφής, τα μέτρα οδικής ασφάλειας (ζώνη ασφαλείας και αυστηρές ποινές για τροχαίες παραβάσεις). Με αυτά τα παρεμβατικά μέτρα, καταγράφονται ετησίως για την Κύπρο
- 1.600 θάνατοι που αποδίδονται στο κάπνισμα (20% περίπου του συνόλου θανάτων).
- 1.600 θάνατοι που αποδίδονται σε κακή διατροφή (τροφές υψηλές σε περιεκτικότητα ζάχαρης ή αλατιού, χαμηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών κτλ.), και
- 60 θάνατοι από τροχαία
Για το σύνολο των παρεμβατικών μέτρων για τον νέο ιό έχουν αναφερθεί συνολικά 25 θάνατοι από COVID-19 στην Κύπρο (μέχρι 26/10/2020). Ο αριθμός θανάτων ως δείκτης αποτελεσματικότητας παρεμβάσεων δεν μπορεί από μόνος του να ερμηνεύσει όλες τις διαφορές στα χαρακτηριστικά της παρέμβασης που υιοθετήθηκε για την πανδημία σε σχέση με παρεμβάσεις για τους προαναφερθέντες παράγοντες κινδύνου υγείας (π.χ. κάπνισμα). Τα μέτρα της πανδημίας απαιτούν εφαρμογή τις περισσότερες ώρες της ημέρας και αφορούν σε όλες τις κοινωνικές και επαγγελματικές δραστηριότητες, ενώ τα υποχρεωτικά μέτρα για τα τροχαία ή το κάπνισμα αφορούν μόνο τη συγκεκριμένη συνήθεια και τον χρόνο που της αναλογεί. Τα είδη και η αυστηρότητα/ένταση παρεμβατικών μέτρων αναμένονται να διαφέρουν από χώρα σε χώρα, ακόμη και εάν είναι γειτονικές. Είναι δύσκολο να συγκριθεί η αποτελεσματικότητα των παρεμβατικών μέτρων μεταξύ δύο χωρών, λόγω ανόμοιων χαρακτηριστικών που αφορούν στην επιδημιολογική εικόνα του ιού, το σύστημα υγείας και τις συνήθειες/κουλτούρες του πληθυσμού.
Εν καιρώ πανδημίας απαιτείται περιοδική αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας παρεμβατικών μέτρων με προεπιλεγμένους δείκτες παρακολούθησής τους. Μόνον έτσι θα μπορέσουμε να συνδέσουμε μια πιθανή αποτυχία μείωσης ενός από τους πιο κάτω δείκτες αποτελεσματικής εφαρμογής μέτρων με τη μειωμένη συμμόρφωση πολιτών ή με την εκ φύσεως μικρή αποτελεσματικότητα του μέτρου ή με το σύστημα υγείας. Ενδεικτικά, τέτοιοι δείκτες αποτελεσματικότητας ενός μέτρου που μπορεί να αξιολογούνται ταυτόχρονα είναι:
- ο ρυθμός εισαγωγής στις ΜΕΘ.
- το ποσοστό συμμόρφωσης και σωστής χρήσης του μέτρου.
- ο ρυθμός διάδοσης (αναπαραγωγής) του νέου ιού.
- το ποσοστό ατόμων που νόσησαν από τον ιό.
- η χωρική (ποιες γεωγραφικές περιοχές) εξάπλωση του ιού.
- ο αριθμός θανάτων.
Εξίσου σημαντική παράμετρος είναι ο βαθμός αποδοχής και σωστής εφαρμογής των μέτρων. Ένα παρεμβατικό μέτρο μπορεί να θεωρηθεί επιτυχημένο ακόμη και εάν δεν τύχει πλήρους συμμόρφωσης (100%), ενώ η υιοθέτηση ενός μέτρου αλλά ταυτόχρονα η μη ορθή εφαρμογή του μειώνει την αποτελεσματικότητά του. Η προσοχή μας θα πρέπει να επικεντρώνεται στο πώς θα διατηρηθεί εις βάθος χρόνου η συμμόρφωση στα μέτρα από την πλειονότητα του πληθυσμού (70-90% συμμόρφωση), παρά δίνοντας αποκλειστική προσοχή στο ποσοστό που δυσκολεύεται να συμμορφωθεί. Στοιχεία μελέτης της ομάδας μας έδειξαν τη μείωση συμμόρφωσης παιδιών προς τα μέτρα όσο μεγάλωνε ο χρόνος από την αρχική τους ανακοίνωση, ενώ παρατηρήθηκαν διαφορές στον βαθμό συμμόρφωσης προς τα μέτρα μεταξύ παιδιών από διαφορετικές πόλεις.
- Πώς αποφασίζουμε ατομικά;
Είναι δύσκολο να επιτευχθεί 100% συμμόρφωση του πληθυσμού σε οποιοδήποτε παρεμβατικό μέτρο. Η τιμωρία ατομικών συμπεριφορών που δεν συμμορφώνονται με τα παρεμβατικά μέτρα δημιουργεί κλίμα δυσαρέσκειας με κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις. Αντιθέτως, πρακτικές που αναδεικνύουν παραδείγματα ενδεδειγμένης συμπεριφοράς ατόμων διαφαίνεται να πετυχαίνουν καλύτερη αποτελεσματικότητα επικοινωνίας. Η ανθρώπινη λογική ή ο φόβος έναντι συγκεκριμένων μέτρων επηρεάζει την αντίληψη για το προσωπικό ρίσκο και συνακόλουθα την αποτελεσματικότητα των μέτρων. Εικάζεται ότι γενικά οι άνθρωποι προτιμούν τα άμεσα οφέλη υγείας από εναλλακτικά και μεγαλύτερα οφέλη που τους παρουσιάζονται για το μέλλον. Επίσης, φαίνεται να προτιμάται από κάποιους η άποψη ότι η βλάβη στην υγεία είναι άμεσο αποτέλεσμα μη λήψης μέτρων, αντί της γνώμης ότι η ζημιά προήλθε από λανθασμένους χειρισμούς.
ΣΥΝΕΧΗΣ Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
Τα παρεμβατικά μέτρα για την πανδημία πρέπει να αξιολογούνται διαρκώς και να βελτιστοποιούνται στη βάση όχι μόνο της μείωσης του ρίσκου μετάδοσης του νέου ιού αλλά συνυπολογίζοντας τυχόν προεκτάσεις τους στον κοινωνικο-οικονομικό και πολιτικό ιστό της χώρας και στο ευρύτερο προφίλ υγείας του πληθυσμού. Ο δημόσιος διάλογος θα βοηθούσε τα μέγιστα στην καλύτερη κατανόηση των δυσνόητων για πολλούς παρεμβατικών μέτρων και των διλημμάτων της πανδημίας (καθολική χρήσης μάσκας σε εξωτερικούς χώρους, κλείσιμο ερασιτεχνικού αθλητισμού ειδικά για παιδιά κ.ά.). Μόνο έτσι θα πετύχουμε καλύτερη αποδοχή και αποτελεσματικότητα των παρεμβατικών μέτρων και παράλληλα θα βοηθήσουμε σταδιακά την ανάκαμψη της κοινωνίας από την πανδημία (και τις επιπτώσεις της) σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας.
*Αναπληρωτής καθηγητής Περιβαλλοντικής Υγείας, Διεθνές Ινστιτούτο Κύπρου για την Περιβαλλοντική και Δημόσια Υγεία, ΤΕΠΑΚ.